Τα τοπωνύμια της Κέρκυρας και η ιστορία τους

Ένας τόπος καθορίζεται μεταξύ άλλων και από το όνομα που διαθέτει. Συνδέουμε τα ταξίδια, τις επισκέψεις, τις αναμνήσεις μας, όχι μόνο με το τοπίο και τους ανθρώπους του, αλλά και με τα ονόματα των τόπων που συναντήσαμε στη διαδρομή μας. Και το άκουσμα και μόνο του ονόματος ενός τόπου που λατρέψαμε, είναι ικανό να προκαλέσει την πιο έντονη νοσταλγία στο νου μας.

Το νησί της Κέρκυρας κατά το παρελθόν έχει πάρει διάφορα ονόματα. Έχει ονομαστεί Δρεπάνη καθώς το σχήμα του νησιού μοιάζει με δρεπάνι, αν το παρατηρήσει κάποιος από νότο προς βορά και από ανατολή προς δύση. Ένα άλλο όνομα, ξεχασμένο μάλλον σήμερα, ήταν το Μάκρις, από την φερώνυμη κόρη του θεού της υπαίθρου Αρισταίου. Η Μάκρις αφού πρώτα έδωσε το όνομά της στο νησί της Εύβοιας (ο Αρισταίος άλλωστε λατρευόταν ιδιαίτερα στην περιοχή της Βοιωτίας), εκδιώχθηκε από εκεί από την Ήρα μέχρι να βρει ένα άλλο νησί με επίσης μακρόστενο σχήμα και να του δώσει το όνομα της και πάλι.

Το όνομα Σχερία, το οποίο απαντάται στον Όμηρο και χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα για την ονοματοδοσία επιχειρήσεων αλλά και από το γνωστό αθλητικό σωματείο, προέρχεται είτε από το επίθετο «σχερός» που σημαίνει ξηρά (στεριά) και δόθηκε στο νησί λόγω της σημαντικότητάς του, είτε κατά μία άλλη άποψη από τη φοινικική λέξη «σχάρα» που σημαίνει εμπόριο, υποδηλώνοντας έτσι την ιδιαίτερη ναυτική δραστηριότητα του νησιού κατά την αρχαιότητα.

Επίσης πάλι στον Όμηρο, η Κέρκυρα ονομάζεται και ως Νήσος των Φαιάκων από τους μυθικούς Φαίακες, οι οποίοι θεωρούνταν αγχίθεοι, γένος δηλαδή μεταξύ θεών και ανθρώπων. Όταν οι Φαίακες εκδιώχθηκαν από τη χώρα τους που βρισκόταν στα πέρατα της Γης από τους Κύκλωπες, μετοίκησαν στη Σχερία δίνοντας πλέον το όνομά τους στο νησί. Περιπλέκοντας λίγο περισσότερο τη μυθολογία, τη νύμφη Κόρκυρα (κόρη του θεού Ασωπού και της νύμφης Μετώπης) την ερωτεύτηκε ο Ποσειδώνας, την απήγαγε και τη μετέφερε σε ένα νησί που έως τότε δεν είχε όνομα, και έτσι το νησί αυτό πήρε το όνομά του από την ερωμένη του Ποσειδώνα. Στη συνέχεια η Κόρκυρα θα γεννήσει τον Φαίακα, δημιουργώντας έτσι το γένος των Φαιάκων και από το οποίο καταγόταν και ο βασιλιάς Αλκίνοος. Φαίνεται πάντως ότι το όνομα Κόρκυρα αγαπήθηκε ιδιαίτερα από τους κατοίκους του νησιού, αφού αυτό το όνομα φέρει ακόμη και σήμερα, στη νεότερη φυσικά εκδοχή του («Κέρκυρα»).

Περνώντας πλέον στους ιστορικούς χρόνους, στα τοπωνύμια που απαντώνται στην Κέρκυρα, στην οποία μέχρι και την ανατίναξη των οχυρώσεων της από τους Βρετανούς υπήρχε σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στην πόλη και στην ύπαιθρο, παρατηρείται η εξής ιδιαιτερότητα: στην ύπαιθρο χρησιμοποιούνταν κυρίως η ελληνική γλώσσα, ενώ στην πόλη η βενετσιάνικη διάλεκτος.

Έτσι για παράδειγμα στην πόλη συναντάμε την Σπιανάδα που αποτελεί παραφθορά της ιταλικής λέξης spianata, η οποία σημαίνει το επίπεδο ανοιχτό χώρο, καθώς για να φτιαχθεί η πλατεία ισοπεδώθηκαν όλοι οι μικροί λόφοι που υπήρχαν στο χώρο της σημερινής πλατείας και κατεδαφίστηκαν όσα σπίτια είχαν προλάβει να χτιστούν.

Επίσης συναντάμε το Καμπιέλο (ή Καμπιέλλο), όπου στη βενετσιάνικη διάλεκτο η λέξη “campiello” σημαίνει πλατειούλα, καθώς προκειμένου να μπορέσει να οικοδομηθεί ο λόφος αυτός που βρισκόταν έξω από την τειχισμένη μεσαιωνική πόλη της Κέρκυρας, έπρεπε πρώτα να διαμορφωθούν πολλές μικρές επιμέρους επίπεδες επιφάνειες.

Συναντάμε ακόμη το Μποσκέτο, τον αγαπημένο μας κήπο στην ανατολική πλευρά της Σπιανάδας, όπου η ονομασία του προέρχεται από την ιταλική λέξη bosco, που σημαίνει «δάσος», και συγκεκριμένα από το υποκοριστικό της boschetto, δηλαδή «δασάκι».

Επίσης τα Μουράγια, η βόρεια παραλιακή περιοχή της πόλης της Κέρκυρας η οποία αποτελούσε μέρος των τειχών, πήραν το όνομά τους από την ιταλική λέξη muraglia που σημαίνει τείχος. Αν και το μεγαλύτερο μέρος των τειχών έχουν πλέον κατεδαφιστεί, τα Μουράγια αποτελούν ένα από τα σωζόμενα τμήματά τους, έστω και αν η κορυφή τους (η σημερινή οδός Αγίου Αρσενίου) έχει αλλοιωθεί σημαντικά στο πέρασμα του χρόνου.

Η ετυμολογία των ονομάτων των οικισμών της ελληνικής υπαίθρου συνδέεται συχνά με την ιστορία και με το είδος της οικονομικής εκμετάλλευσης του κάθε τόπου, αλλά επίσης και με στοιχεία χρήσης της γης, ενώ δεν είναι σπάνια και τα τοπωνύμια που προέρχονται από κύρια ονόματα καθώς και από ονομασίες πληθυσμιακών ομάδων.

Στην κερκυραϊκή ύπαιθρο συναντάμε κάποιες ονοματολογίες που οφείλονται σε μετακινήσεις πληθυσμών, ωστόσο όχι τόσο πολλές όσο αναλογικά με άλλες ελληνικές περιοχές, όπως για παράδειγμα τα Κρητικά, τους Λάκωνες και τα Μωραΐτικα. Ομοίως και η περιοχή Στρατιά, λίγο έξω από την πόλη πηγαίνοντας προς Κανόνι, πήρε το όνομά της από τους στρατιώτες από τη Μονεμβασιά και το Ναύπλιο που μετοίκησαν στην Κέρκυρα, και όπου στη συγκεκριμένη περιοχή τους δόθηκαν εκτάσεις προκειμένου να τις καλλιεργήσουν και να κατοικήσουν σε αυτές.

Ονομασίες οικισμών της Κέρκυρας που προέρχονται από συσχετισμό με το φυσικό περιβάλλον είναι ο Αφιώνας, που πιθανότατα προέρχεται από το «άφημαι»(=κάθομαι παράμερα) καθώς ο Αφιώνας βρίσκεται σχετικά απόμερα, οι Πάγοι από τους χαρακτηριστικούς μεγάλους βράχους έξω από τον οικισμό, και οι Νυμφές από τις νύμφες της ελληνικής μυθολογίας, μια ονομασία που μαρτυρά ύπαρξη άφθονου νερού στην περιοχή. Το ίδιο συμβαίνει και με τα ονόματα Σωκράκι και Κορακιάνα, τα οποία μαρτυρούν την ύπαρξη πολλών κοράκων στην ευρύτερη περιοχή. Αντίστοιχα και η λίμνη Αντινιώτη στο άκρο βορειοανατολικό μέρος του νησιού, θεωρείται κατά μία εκδοχή ότι το όνομά της προήλθε από το «Άδης της νεότητος» (το οποίο σταδιακά μετατράπηκε σε «Αδηνιώτη» και τελικά σε «Αντινιώτη») καθώς η ευρύτερη περιοχή θεωρείτο εστία μολύνσεων και ασθενειών, εξαιτίας των ελών που διέθετε.

Τοπωνύμια που σχετίζονται με την ευρύτερη χρήση της γης αποτελούν η Γαρίτσα, το όνομα της οποίας είναι πιθανότατα παραφθορά της λέξης «γαστράδες» (=αγγειοπλάστες) από τα πολλά εργαστήρια κεραμικής που υπήρχαν στην περιοχή, καθώς και το γειτονικό της Κανόνι, το όνομα του οποίου προέρχεται από το πυροβολείο που υπήρχε κάποτε στην άκρη της χερσονήσου. Παρομοίως, η Παλαιοκαστρίτσα πήρε το όνομά της από παλαιό κάστρο που υπήρχε στην περιοχή, το οποίο έπεσε σε αχρηστία και ερειπώθηκε όταν χτίστηκε το γειτονικό Αγγελόκαστρο και στα θεμέλια του παλαιού κάστρου ανεγέρθηκε το μοναστήρι της Υ.Θ. Παλαιοκαστρίτσας, ενώ οι Άγιοι Δούλοι στη βόρεια Κέρκυρα πήραν το όνομά τους από τους κατοίκους της περιοχής οι οποίοι δούλευαν ως πάροικοι των εκκλησιαστικών κτημάτων.

Οικισμοί της Κέρκυρας, που η ονομασία τους οφείλεται σε ονόματα αρχοντικών οικογενειών περιλαμβάνουν τους Ραφαλάδες, τους Κοψοχειλάδες, του Σγουράδες, τους Μαγουλάδες και τους Περουλάδες.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι τα ονόματα κάποιων οικισμών της βόρειας Κέρκυρας αποτελούν ενδείξεις ενός δικτύου επικοινωνίας, προφανώς για προστασία από θαλάσσιες επιδρομές.

Το όνομα Σινιές για παράδειγμα προέρχεται είτε από το «σίνις» (=αφανιστής, λόγω του αθέατου του χωριού από την γύρω περιοχή) είτε από το λατινικό signum (=σινιάλο). Παρόμοια τοπωνυμία στην ευρύτερη περιοχή της βόρειας Κέρκυρας αποτελούν το Φανός (παλαιότερη ονομασία και των Οθωνών), το Βιγγλατούρι και η Βίγγλα (από το λατινικό vigillarium=φυλάκιο). Πολύ πιθανόν σε αυτό το αμυντικό σύστημα παρατήρησης να ανήκαν και οι οικισμοί Επίσκεψη (=εποπτεία/φροντίδα), και Περλεψιμάδες (από το ρήμα «περιβλέπω», η σημερινή Δάφνη). Επίσης εικάζεται ότι και το όνομα της Περίθειας μπορεί να προέρχεται ετυμολογικά από το περί-θέω (=κοιτάζω περιμετρικά), αν και εξίσου πιθανόν βέβαια να προέρχεται από το «περί τα θεία», λόγω των πολλών ναών που υπήρχαν εντός του οικισμού.

Φαίνεται λοιπόν πως στη βόρεια Κέρκυρα μπορεί να υπήρχε ένα δίκτυο παρατηρητήριων, για τον εντοπισμό εχθρικών απειλών από τη θάλασσα (π.χ. πειρατών), αλλά και ταυτόχρονα έγκαιρης ειδοποίησης (μέσω φωτεινών σημάτων για παράδειγμα) των υπόλοιπων περιοχών και ειδικά της πόλης της Κέρκυρας για τον επικείμενο κίνδυνο.

Η Κέρκυρα είναι μοναδική στην ομορφιά της, αλλά και στην ιστορία της. Και ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας της αυτής, κρύβεται όπως είδαμε και στα τοπωνύμιά της. Κάποια από τα τοπωνύμια του παρελθόντος συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται και σήμερα, κάποια άλλα όμως, είτε περνούν στη λήθη, είτε δίνουν τη θέση τους σε άλλα νεότερα. Κάτι όμως το οποίο είναι απόλυτα φυσιολογικό για έναν τόπο ο οποίος παραμένει ζωντανός και οι κοινωνικές του συνθήκες μεταβάλλονται διαρκώς.

Βιβλιογραφία

Κ.Χ.Μ. Κυριακής, Οδηγός της Νήσου της Κέρκυρας.

A. Σκαρλάτου – Ι. Ισπικούδης, Η ονοματολογία των οικισμών της νήσου Κέρκυρας και της Περιφερειακής Ενότητας Κοζάνης σε σχέση με την εξέλιξη του τοπίου.