Πάσχα στην Κέρκυρα: παραδόσεις και μοναδικά έθιμα

Τα έθιμα του Κερκυραϊκού Πάσχα έχουν σμιλευτεί μέσα από τους αιώνες, ξεκινώντας από τη βυζαντινή χριστιανική παράδοση και συνεχίζοντας με τον εμπλουτισμό τους από τις επιδράσεις της βενετσιάνικης περιόδου του νησιού αλλά και της περιόδου της Βρετανικής Κυριαρχίας. Οι χορωδίες πολυφωνικής μουσικής, οι ιδιαίτερες κερκυραϊκές ψαλμωδίες, καθώς και το πλήθος των φιλαρμονικών της Κέρκυρας, αποτελούν την κληρονομιά αυτών των επιρροών.

Έτσι σήμερα το Πάσχα στην Κέρκυρα αποτελεί ένα σύνθετο λατρευτικό φαινόμενο, με πολλές εκδηλώσεις μέσα στη Μεγάλη Εβδομάδα αλλά και στη «Νια» εβδομάδα. Τα διάφορα έθιμά του έχουν το επίκεντρό τους στην πόλη, υπάρχουν όμως και οι εορτασμοί της υπαίθρου, πολύ πιο κοντά στην παράδοση και φυσικά σε πολύ πιο οικείο κλίμα και ατμόσφαιρα.

Καλησπέρα σας καλή βραδία, ήρθε ο Λάζαρος με τα Βαΐα
Αν κοιμόσαστε να ασκωθείτε και αν κάθεστε ν’ αφρικαστείτε

Η «αυλαία» των κερκυραϊκών πασχαλινών εθίμων ανοίγει με τα Κάλαντα του Λαζάρου. Ένα έθιμο που θεωρείται ότι κρατά από αρχαιότατων χρόνων και το οποίο πέρασε και στις χριστιανικές λατρευτικές εκδηλώσεις, κατά παράδοση τα Κάλαντα του Λαζάρου ψάλλονταν με τη δύση του ηλίου κυρίως σε χωριά της Βόρειας Κέρκυρας (με πιο «ονομαστά» ίσως τα Κάλαντα που ψάλλονταν το Σάββατο του Λαζάρου στο χωριό Επίσκεψη). Σήμερα πλέον, το εν λόγω έθιμο αναβιώνει και στο ιστορικό κέντρο της Κέρκυρας κατά τις μεσημβρινές ώρες, όπου πολιτιστικά σωματεία αλλά και φιλαρμονικές παίζουν και τραγουδούν τα καθιερωμένα κάλαντα του Λαζάρου.

Την Κυριακή των Βαΐων πραγματοποιείται η μεγαλύτερη σε διάρκεια Λιτανεία του πολιούχου της Κέρκυρας Αγίου Σπυρίδωνα, η διαδρομή της οποίας ακολουθεί τη νοητή γραμμή των ενετικών τειχών της πόλης, τα οποία σήμερα στο μεγαλύτερο μέρος τους δεν υπάρχουν πια. Η Λιτανεία των Βαΐων θεσπίστηκε το 1629 σε ανάμνηση της θαυματουργής απαλλαγής του νησιού της Κέρκυρας από την πανώλη για δεύτερη φορά από τον Άγιο. Στη Λιτανεία λαμβάνουν μέρος όλες οι Φιλαρμονικές του νησιού καθιστώντας της έτσι ως μία από τις πιο εντυπωσιακές του έτους, ενώ χαρακτηριστικό είναι το «στόλισμα» των περικεφαλαίων των μουσικών με βάγια τα οποία έχουν φτιαχτεί την παραμονή των Βαΐων στους ναούς της Κέρκυρας.

Κατά την παράδοση, τη Μεγάλη Δευτέρα στην Κέρκυρα οι νοικοκυρές στα σπίτια ζύμωναν και έψηναν τις «κολομπίνες», τις φογάτσες δηλαδή σε σχήμα πλεξούδας στολισμένες με ένα κόκκινο αυγό αλλά και ένα φτερό, έτσι ώστε η εμφάνιση τους να θυμίζει «περιστέρι». Πρόκειται για ένα έθιμο που κατάγεται και αυτό από τους Βενετούς, οι οποίοι κατά το Πάσχα έφτιαχναν το παραδοσιακό τους «τσουρέκι» σε σχήμα περιστεριού.

Το βράδυ της Μεγάλης Τρίτης, ψάλλεται στις Εκκλησίες ο όρθρος της Μεγάλης Τετάρτης και το τελευταίο τροπάριο στην ακολουθία είναι αυτό της ευσεβούς και λογίας ποιητρίας του Βυζαντίου, Κασσιανής. Σε ένα νησί όπως η Κέρκυρα, με την τεράστια μουσική αλλά και χορωδιακή παράδοσή του, δεν θα μπορούσε βέβαια να λείπει και η «κοσμική» εκτέλεσή του, καθώς το τροπάριο της Κασσιανής ψάλλεται και υπαίθρια από διάφορες χορωδίες του νησιού.

Επίσης κάθε Μεγάλη Τρίτη εδώ και πολλά χρόνια ο Οργανισμός Κερκυραϊκών Εκδηλώσεων διοργανώνει κάθε χρόνο στο Περιστύλιο των Παλαιών Ανακτόρων Μουσική Ποιητική Βραδιά, εισάγοντας μελωδικά τον κόσμο στο πνεύμα της Μεγάλης Εβδομάδας.

Το μεσημέρι της Μεγάλης Τετάρτης οι πιστοί πηγαίνουν στους ναούς για την Ακολουθία του Μεγάλου Ευχελαίου όπου λαβαίνουν και το Χρίσμα.

Σε αλλοτινές εποχές η Μεγάλη Τετάρτη ήταν η μέρα που οι Κερκυραίοι αγόραζαν (ζωντανό ακόμη) τον παραδοσιακό οβελία, καθώς με επίκεντρο την πλατεία Σαρόκο, τα αρνιά έρχονταν από την ύπαιθρο στην πόλη για να πουληθούν στους νοικοκυραίους της «χώρας». Σήμερα πλέον φυσικά τα ψώνια για το Πάσχα γίνονται οποιαδήποτε στιγμή μέσα στη Μεγάλη Εβδομάδα, στο πλήθος των καταστημάτων που διαθέτει το νησί.

«Παραδοσιακά» κάθε Μεγάλη Τετάρτη τελείται και η καθιερωμένη συναυλία της Δημοτικής Χορωδίας με εκκλησιαστική μουσική.

Κόκκινα αυγά
Με την πρώτη καμπάνα της εκκλησίας το έθιμο θέλει να βάφονται τα κόκκινα αυγά που θα τσουγκριστούν με την Ανάσταση του Κυρίου. Η κατάνυξη της Μεγάλης Εβδομάδας πλησιάζει στην κορύφωσή της καθώς στις εκκλησίες τελείται η ακολουθία των Αγίων Παθών, όπου ακούγονται τα 12 Ευαγγέλια.

Τελετή του Νιπτήρα των Καθολικών
Στον Καθεδρικό Ναό των Καθολικών των Αγίων Ιακώβου και Χριστοφόρου (Duomo) στην πλατεία Δημαρχείου ο Αρχιεπίσκοπος των Καθολικών πλένει συμβολικά τα πόδια δώδεκα παιδιών, αναβιώνοντας το έθιμο που ο Ιησούς έπλυνε τα πόδια των μαθητών του πριν το Μυστικό Δείπνο.

Γαϊτανάκι
Ένα έθιμο που αν και σήμερα τείνει να εκλείψει, ωστόσο τηρείται ακόμη σε κάποια σημεία της κερκυραϊκής υπαίθρου, είναι το πλέξιμο από το «γαϊτάνι». Κατά την ώρα της ακολουθίας και όση ώρα ο ιερέας ψάλλει τα Δώδεκα Ευαγγέλια, οι γυναίκες πλέκουν ένα μικρό βαμβακερό κορδόνι (το «γαϊτάνι» ή «γαϊτανάκι»), το οποίο στη συνέχεια είτε το φύλαγαν στο σπίτι είτε το φορούσαν στο χέρι των μωρών ως φυλαχτό, θεωρώντας ότι στην πλέξη του υπήρχε η καλή θεϊκή ενέργεια.

Μοβ φώτα
Τα φημισμένα φώτα στα “βόλτα” του Λιστόν αλλάζουν σε μοβ χρώμα κατά παράδοση το απόγευμα της Μεγάλης Πέμπτης. Το θέαμα συμβάλλει τόσο στην γενικότερη κατανυκτική ατμόσφαιρα της πόλης, που τα τελευταία χρόνια συνηθίζεται να αλλάζουν σε μοβ χρώμα και άλλα φανάρια στους κεντρικούς δρόμους της Κέρκυρας, όπως για παράδειγμα στην Νικηφόρου Θεοτόκη, την οδό που κατηφορίζει από το Λιστόν προς την περιοχή της Σπηλιάς.

Πρόβα Τζενεράλε
Τελευταία ημέρα πριν την κορύφωση του Θείου Δράματος, και οι ντόπιοι αλλά πλέον και πολλοί επισκέπτες του νησιού, μαζεύονται το βράδυ κάτω από τα καταστήματα των Φιλαρμονικών της πόλης προκειμένου να ακούσουν την πρόβα τζενεράλε των πένθιμων εμβατηρίων που θα αποδώσουν κατά τη διάρκεια των επιταφίων της Μεγάλης Παρασκευής. Παρά το τεράστιο πλήθος κόσμου που μαζεύεται κάτω από τα ανοιχτά παράθυρα των φιλαρμονικών, το «έθιμο» απαιτεί να επικρατεί πλήρης ησυχία ανάμεσα στους ακροατές ώστε να μην χαθεί ούτε μία νότα από τα πνευστά και τα κρουστά των «μουσικών».

Επιτάφιοι
Η Αποκαθήλωση του Νυμφίου στους Ιερούς Ναούς γίνεται στις 11:00. Οι εκκλησίες είναι γεμάτες από πιστούς που παρακολουθούν με ευλάβεια την Ακολουθία και αμέσως μετά οι πιστοί της κάθε ενορίας στολίζουν τους Επιτάφιους με ανοιξιάτικα λουλούδια.

Η περιφορά των επιταφίων ξεκινά από το μεσημέρι στους δρόμους και τα καντούνια της Κέρκυρας και είναι αναμφισβήτητα η πιο εντυπωσιακή στην Ελλάδα. Σε αυτούς συμμετέχουν τμήματα σχολείων, προσκόπων, χορωδίες που ψέλνουν το «Αι γενεαί πάσαι» και φυσικά οι φιλαρμονικές της πόλης, οι οποίες προκειμένου να μπορέσουν να συνοδεύσουν όλους τους επιταφίους που περιφέρονται συνεχώς στην πόλη της Κέρκυρας μέχρι και το βράδυ χωρίζονται σε μικρότερα τμήματα.

Επιτάφιος της Μητρόπολης
Αργά το βράδυ πλέον, η κάθε μία από τις τρεις φιλαρμονικές ενώνεται ξανά σε ένα σώμα με τη συμμετοχή όλων των μουσικών τους, προκειμένου να συνοδεύσουν τον επιβλητικό επιτάφιο της Μητρόπολης, ο οποίος ξεκινά από τη Σπηλιά και ανεβαίνει τα Μουράγια, περνάει από το Λιστόν και το Πεντοφάναρο για να καταλήξει ξανά στον Μητροπολιτικό Ναό μέσα από την οδό Νικηφόρου Θεοτόκη. Πρόκειται για μία μοναδική εμπειρία για το πλήθος που παρακολουθεί τον Επιτάφιο της Μητρόπολης καθώς το μέγεθος της πομπής αλλά και η κατάνυξη που επικρατεί ανάμεσα σε όλους όσους συμμετέχουν είναι μοναδική στον κόσμο.

Μπομπόλοι
Ένα ιδιαίτερο έθιμο της κερκυραϊκής υπαίθρου κατά την Μεγάλη Παρασκευή είναι αυτό των «μπομπόλων» στο χωριό Βαρυπατάδες. Οι κάτοικοί του γεμίζουν εκατοντάδες κελύφη σαλιγκαριών με λάδι και βαμβάκι, και τα τοποθετούν στη συνέχεια αναμμένα κατά μήκος της διαδρομής που περνά ο Επιτάφιος του χωριού, σχηματίζοντας έτσι μία άκρως κατανυκτική αλλά και ταυτόχρονα μαγευτική εικόνα.

Το Μεγάλο Σάββατο αποτελεί την κορύφωση των Πασχαλινών εκδηλώσεων στην Κέρκυρα. Από νωρίς τα ξημερώματα μέχρι και τα μεσάνυχτα με την τέλεση της Ανάστασης στην πλατεία Σπιανάδα, ολόκληρη η πόλη, όπως άλλωστε και ολόκληρο το νησί της Κέρκυρας, ζει την κορύφωση του Θείου Δράματος με έντονους ρυθμούς αλλά συνάμα και με πλήρες θρησκευτικό συναίσθημα.

Σεισμός
Στις 6:00 το πρωί στην Παναγία των Ξένων (Υ.Θ. Φανερωμένης) στην Πλακάδα του Αγιού, αναπαριστάται το έθιμο στου «σεισμού» ο οποίος περιγράφεται στο Ευαγγέλιο ότι συνέβη αμέσως μετά την Ανάσταση του Κυρίου.

Λιτανεία και Επιτάφιος Αγίου Σπυρίδωνα
Στις 9:00 το πρωί τελείται Λιτάνευση του Ιερού Σκηνώματος του Αγίου Σπυρίδωνα και ταυτόχρονα και περιφορά του Επιταφίου του Ιερού Ναού του Αγίου. Πρόκειται για την αρχαιότερη καθιερωμένη λιτανεία του Αγίου που πραγματοποιείται σε ενάμνηση της απαλλαγής του νησιού από τη σιτοδεία, πιθανόν κατά το έτος 1553. Η ταυτόχρονη λιτάνευση του Αγίου και του Επιταφίου του στηρίζεται στην παλαιότερη παράδοση ότι το πένθος της Μεγάλης Παρασκευής συνεχίζεται και το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου. Αξιοσημείωτο είναι ότι το γεγονός ότι κατά αυτή την λιτανεία, το σκήνωμα του Αγίου Σπυρίδωνα λαμβάνει θέση προεξάρχοντος επισκόπου στην πομπή, δηλαδή προηγείται του Επιταφίου. Στη Λιτανεία συμμετέχουν και οι τρεις φιλαρμονικές της πόλης, οι οποίες κατά παράδοση αποδίδουν το πένθιμο εμβατήριο από την όπερα “Amleto” του Francco Faccio (Φιλαρμονική Ετιαρεία Κέρκυρας), τα «Καυτά Δάκρυα» (Calde Lacrimae) του Cesare de Michellis (Φιλαρμονική Εταιρία Μάντζαρος) και το πένθιμο εμβατήριο από την 3^η Συμφωνία (Ηρωική) του Beethoven (Φιλαρμονική Ένωση Καποδίστριας).

Μετά το πέρας της Λιτανείας το σκήνωμα του Αγίου τοποθετείται στη θύρα του (και όχι στην κρύπτη του) για τριήμερο προσκύνημα, ένα έθιμο που θεωρείται ότι έχει τις ρίζες του στην Κωνσταντινούπολη, όταν το σκήνωμα βρισκόταν εκεί στον Ιερό Ναό των Αγίων Αποστόλων. Κατά τα χρόνια της Βενετοκρατίας μάλιστα, οι μέρες που ο Άγιος βρισκόταν στη «θύρα» θεωρούνταν ημέρες ασυλίας.

Πρώτη Ανάσταση
Μετά το πέρας τα Λιτανείας, στην Μητρόπολη της Κέρκυρας τελείται ο Εσπερινός της Αναστάσεως, και όταν ψάλλεται ο στίχος «Ανάστα ο Θεός, κρίνον την γην» στις 11:00 όλες οι καμπάνες των εκκλησιών χτυπάνε χαρμόσυνα και από τα μπαλκόνια και τα παράθυρα των σπιτιών οι κάτοικοι πετούν και σπάζουν τα παλιά τους κεραμεικά δοχεία. Πρόκειται για το έθιμο της «Πρώτης Ανάστασης» με τη ρίψη των «μπότηδων». Οι ρίζες του εθίμου αυτού χάνονται στα βάθη του χρόνου καθώς πιθανότατα έχει ειδωλολατρικές καταβολές, καθώς ο θόρυβος που προκαλείται από το σπάσιμο των πήλινων αντικειμένων συμβολίζει τη νίκη της ζωής έναντι του θανάτου. Οι Κερκυραίοι αποδίδουν στο έθιμο αυτό χριστιανικό περιεχόμενο, αναπαριστώντας αλληγορικά τον Αναστάσιμο λόγο «ίνα συντρίψω αυτούς, ως σκεύη κεραμέως». Οι επισκέπτες του νησιού μετά το πέρας του εθίμου, συνηθίζουν να συλλέγουν ένα κομμάτι από τους σπασμένους μπότηδες, ως αναμνηστικό αλλά και ως γούρι καλοτυχίας. Αμέσως μετά την ρίψη των μπότηδων, οι τρεις φιλαρμονικές της πόλης περιδιαβαίνουν τους κεντρικούς δρόμους παίζοντας το χαρμόσυνο εμβατήριο «Γραικοί», συμβάλλοντας ακόμα περισσότερο στην ήδη πανηγυρική ατμόσφαιρα της πόλης.

«Μαστέλα»
Την ίδια ώρα με την Πρώτη Ανάσταση στην περιοχή της Πίνιας (Κουκουνάρα) στο κέντρο της ιστορικής πόλης της Κέρκυρας (εκεί που κάποτε ήταν το παλιό εμπορικό κέντρο κατά τα χρόνια των Βενετών) αναβιώνει το έθιμο της «Μαστέλας». Ένα μεγάλο βαρέλι γεμάτο με νερό και στολισμένο με μυρτιές και κορδέλες είναι στημένο στο χώρο από νωρίς το πρωί και οι περιαστικοί περνώντας πετούν νομίσματα μέσα του κάνοντας μια ευχή. Με το που ακούγονται οι καμπάνες της πρώτης ανάστασης, ο πρώτος που βουτάει στη Μαστέλα παίρνει και το περιεχόμενό της. Αν και σήμερα η βουτιά στη Μαστέλα γίνεται εθελοντικά, κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας οι έμποροι της πόλης (οι οποίοι ήταν αυτοί που διοργάνωναν το έθιμο για αυτό άλλωστε η Μαστέλα στηνόταν στην περιοχή τους) με το που άκουγαν τις καμπάνες, εάν κάποιος δεν τολμούσε να «βουτήξει», έπιαναν τον πρώτο ανίδεο περαστικό που ήταν κοντύτερα στο βαρέλι και τον πετούσαν μέσα. Και μπορεί ο άτυχος περαστικός να γινόταν μούσκεμα δίχως τη θέλησή του, όμως ανταμειβόταν τουλάχιστον με το χρηματικό περιεχόμενο της Μαστέλας!

Το απόγευμα είναι ώρα ανάπαυσης για τους ντόπιους και τους επισκέπτες της Κέρκυρας, καθώς οι εκδηλώσεις και τα έθιμα που ακολουθούν είναι τα πιο χαρμόσυνα, αλλά ταυτόχρονα και η κορύφωση του κερκυραϊκού Πάσχα.

Ανάσταση
Στις 21:00 τελείται η ακολουθία της Πασχαλινής Αγρυπνίας στον Καθεδρικό Ναό των Καθολικών (Duomo) στην πλατεία Δημαρχείου με τη συνοδεία εκκλησιαστικού οργάνου και πολυφωνικής χορωδίας, και η οποία ολοκληρώνεται στις 23:00.

Στις 23:00 ξεκινά η Ακολουθία της αναστάσεως στον Ιερό Ναό της Αγίας Παρασκευής (κοντά στην πλατεία Σπιανάδα) η οποία λίγο πριν τα μεσάνυχτα μεταφέρεται στο Πάλκο της Σπιανάδας, όπου συνεχίζεται η Ακολουθία μέχρι να ακουστεί το «Χριστός Ανέστη» με τις τρεις φιλαρμονικές της πόλης να παιανίζουν ταυτόχρονα το εμβατήριο «Γραικοί» μέσα σε μία φαντασμαγορική ατμόσφαιρα, με το φως από τις χιλιάδες αναμμένες λαμπάδες των πιστών που παρακολουθούν την Ανάσταση και με τον ουρανό να φωτίζεται κυριολεκτικά από τα δεκάδες πυροτεχνήματα που εκτοξεύονται από το Παλαιό Φρούριο της Κέρκυρας.

Εναλλακτικά ωστόσο για όσους δεν θέλουν να παρακολουθήσουν την Ανάσταση στην πλατεία Σπιανάδα, αλλά προτιμούν μία πιο παραδοσιακή ατμόσφαιρα, μπορούν να παρακολουθήσουν την λειτουργία της Ανάστασης σε κάποια από τις μονές που βρίσκονται περιμετρικά της πόλης της Κέρκυρας. Η Αναστάσιμη Θεία Λειτουργία τελείται στις Ιερές Μονές Υ.Θ. Πλατυτέρας, Αγίας Ευφημίας, Υ.Θ. Κασσωπίτρας (Κανόνι) και Αγίων Θεοδώρων (Στρατιά).

Στις περισσότερες εκκλησίες της Κέρκυρας νωρίς το πρωί της Κυριακής τελείται η Αναστάσιμη Θεία Λειτουργία και αμέσως μετά λιτανεύεται η Εικόνα της Αναστάσεως του Κυρίου σύμφωνα με τη βυζαντινή παράδοση. Και αυτή τη λιτάνευση τη συνοδεύουν φυσικά τμήματα από τις φιλαρμονικές της πόλης. Ξεχωριστό «βάρος» φυσικά στην πόλη έχει η λιτάνευση της εικόνας της αναστάσεως του ναού του Αγίου Σπυρίδωνα, με τη συμμετοχή μάλιστα δύο φιλαρμονικών.

Επίσης η περιφορά της Εικόνας της Αναστάσεως γίνεται και στην ύπαιθρο το πρωί ή το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα, ή σε κάποιους οικισμούς και τη «Νιά Δευτέρα», με την καθολική συμμετοχή των κατοίκων του χωριού καθώς και κάποιας φιλαρμονικής ή χορωδίας της υπαίθρου.

Τη Δευτέρα του Πάσχα τελούνται λιτανείες από τα χωριά Βάτος, Γιαννάδες, Κοκκίνι και Πέλεκας τα οποία κατευθύνονται προς γραφικά εξωκκλήσια της κερκυραϊκής υπαίθρου, όπου ακολουθεί η θεία Λειτουργία.

Επίσης λιτανεία τελείται και στην Άνω Κορακιάνα, με τη συμμετοχή της φιλαρμονικής του χωριού, η οποία θεωρείται μία από τις παλαιότερες λιτανείες της υπαίθρου της Κέρκυρας.

Μεγάλες λιτανείες με τη συμμετοχή πλήθους κόσμου τελούνται την ίδια μέρα και στους Δουκάδες, το Σκριπερό και τους Μακράδες.

Το Ιερό Λείψανο του Αγίου Σπυρίδωνος, μετά το τριήμερο προσκύνημα στη θύρα Του, τοποθετείται στη Λάρνακά του, με τη συμμετοχή των Αρχών του νησιού, πλήθους κόσμου και με τη συμμετοχή των δύο παλαιότερων φιλαρμονικών της πόλης. Πρόκειται για τα λεγόμενα «Μπάσματα του Αγίου», όπως τα αποκαλούν οι ντόπιοι.

Και κάπως έτσι, οι γιορτές και οι εκδηλώσεις για το Πάσχα στην Κέρκυρα φτάνουν στο τέλος τους. Τόσο οι ντόπιοι όσο όμως και οι επισκέπτες του νησιού που γνωρίζουν από κοντά τα έθιμα και την ατμόσφαιρα της πασχαλινής Κέρκυρας, ανυπομονούν πάντοτε να ζήσουν και το επόμενο Πάσχα!

Ο sindetiras σας εύχεται ολόψυχα Καλό Πάσχα και Καλή Ανάσταση με υγεία και χαρές!