Ο Μέγας Χειμών στην Ευρώπη του 1709: Η περίπτωση της Κέρκυρας

Γράφει η Πέπη Γιάννου

Τριακόσια περίπου χρόνια πέρασαν από εκείνο τον παγωμένο και αδυσώπητο χειμώνα του 1709, όπου οι ανθρώπινες αμαρτίες όλης της γης, όπως σιγοψιθύριζαν οι θεοφοβούμενοι μέσα στην πιο πυκνή πνευματική ομίχλη, κατέβασαν το θερμόμετρο στους 17 υπό το μηδέν. Στη Γαλλία μάλιστα, σε κάποιες περιοχές ο υδράργυρος άγγιξε και τους 20 βαθμούς υπό το μηδέν.

Στα τέλη του έτους 1708 έως και τους πρώτους μήνες μέχρι και τον Απρίλιο του 1709, ειδικότερα όμως τις τρεις πρώτες εβδομάδες του καταραμένου εκείνου χρόνου, από τη Σκανδιναβία στο Βορρά μέχρι και την Ιταλία στο Νότο, από τη Ρωσία μέχρι και τη δυτική ακτή της Γαλλίας, όλα καλύφθηκαν από τον πάγο. Λίμνες, ποτάμια, θάλασσες, ακόμα και το χώμα πάγωσε σε βάθος ενός μέτρου. Εικάζεται πως η κύρια αιτία αυτού του πρωτοφανούς ψυχρού κύματος εντοπίζεται στις σχεδόν ταυτόχρονες (1707-1708) ηφαιστειακές εκρήξεις: του Βεζούβιου στην Ιταλία, της Σαντορίνης στην Ελλάδα, του Φουτζιγιάμα στην Ιαπωνία και του Πιτόν ντε λα Φουρναίζ στο νησί Ρεϋνιόν του Ινδικού Ωκεανού, που προκάλεσαν την αποβολή σημαντικών ποσοτήτων ατμοσφαιρικής σκόνης, εξασθενώντας την ακτινοβολία του ήλιου προς τη γη και τη συνεπακόλουθη δραματική πτώση των θερμοκρασιών.

Κατά τη διάρκεια του ισχυρότερου παγετού στην καθολική μνήμη της Ευρώπης, κατά το μετεωρολόγο William Derham, που έμεινε στα χρονικά ως The Great Frost στην Αγγλία και Le Grand Hiver στη Γαλλία τα περισσότερα ζώα πέθαναν, ενώ καταγράφηκαν ακόμα και «εκρήξεις» δέντρων. Ενέσκηψε τότε μεγάλη πείνα σε ολόκληρη την Ευρώπη, ως παρεπόμενο της κατεστραμμένης συγκομιδής και οι «αμαρτωλοί» άρχισαν να μετανιώνουν για τα φερσίματά τους και ξεκίνησαν τις προσευχές και τις δεήσεις. Ο κλήρος ρίχτηκε να κατασιγάσει τις κακοκαιρίες και να εξευμενίσει τον οργισμένο  καιρό με παρακλήσεις, λιτανείες και δεήσεις, μαστιγώνοντας τις ανομίες, καθείς σύμφωνα με το δόγμα του, ο Ορθόδοξος κάνοντας πλήθος αφορισμούς, ο δε Καθολικός με όργανο τη φοβερή  Ιερά Εξέταση έριχνε κόσμο στην πυρά και όλος αυτός ο ανθρώπινος αλληλοσπαραγμός δε θα είχε τελειωμό αν δε συνέρχονταν ο υδράργυρος μέσα στη σκληρή φλέβα του θερμομέτρου.

Στα βόρεια η παγωνιά άρχισε από νωρίς, ξεκινώντας από τη νύχτα της 6ης Ιανουαρίου και φτάνοντας στο ζενίθ της στα τέλη Ιανουαρίου, κατεβαίνοντας την ίδια περίοδο προς τα νοτιότερα και εξασθενώντας, ωστόσο εξαιρετικά αργά, συναντώντας, μέχρι και τα μέσα Απριλίου παγετό και καταιγίδες. Ο παράγοντας καιρός, βασικός και καίριος και σε κάποιες περιπτώσεις ρυθμιστής γεωπολιτικών ανακατατάξεων, θα ορίσει  νέους κυρίαρχους σε περιοχές αφού η δριμύτητα του σπάνιου εκείνου καιρικού φαινομένου έκρινε με τρόπο καθοριστικό την έκβαση της μάχης της Πολτάβα ανάμεσα στη Σουηδική αυτοκρατορία και την παγωμένη αχανή Ρωσία, προκαλώντας τον αποκλεισμό των στρατευμάτων του Καρόλου στην Ουκρανία εξαιτίας του ψύχους. Αφαιρείται πλέον η μέχρι τούδε πρωτοκαθεδρία της Σουηδίας και η Ρωσία καθίσταται η νέα υπερδύναμη στο Βορρά, μεταβάλλοντας εκ βάθρων τις ισορροπίες.

 Ο Élie Berthet  θα περιγράψει λίγο αργότερα σε χρονογράφημά του τις σκληρές σκηνές της άθλιας καθημερινότητας της παγωμένης γαλλικής υπαίθρου:
 “Μόλις έπεφτε ο ήλιος τα πάντα ερήμωναν και αν κάποιο ζώο ξέφευγε από τη ζεστασιά της πάχνης του πάγωνε στο λεπτό. Πλήθος ζητιάνων και περιπλανώμενων έψαχναν απεγνωσμένα κάπου να χωθούν για να γλιτώσουν. Το σπίτι ενός σιδηρουργού, όπου φιλοξενούσε και το εργαστήρι του, μετατράπηκε σε μικρό πανδοχείο, με μια πολυάριθμη ετερόκλητη παρέα να πασχίζει να ζεσταθεί γύρω από τη φωτιά που  πάνω της έβραζε μια καπνισμένη χύτρα με μια περίεργη σούπα, ανακατεμένη με κομμένες φέτες παγωμένου ψωμιού… ένας καπουτσίνος από την παρέα αποφάνθηκε ότι αυτό ήταν σίγουρα το τέλος του κόσμου εξαιτίας των ανθρώπινων αμαρτημάτων και όλοι συγκατένευσαν στωικά… Τα δάση αποψιλώθηκαν, τα έπιπλα, ακόμα και οι πόρτες των σπιτιών καταστράφηκαν για να κρατήσουν ζωντανή τη φωτιά…  Τα ξύλα ήταν πια από τα τέλη του 1708 είδος δυσεύρετο και σπάνιο, τόσο που κάποιοι ευγενείς δώριζαν δεμάτια ξυλείας ως δώρο για τη νέα χρονιά..!”

Η 12η Φεβρουαρίου 1709 στην Κέρκυρα

Κατεβαίνοντας νοτιότερα, το ψυχρό κύμα θα σαρώσει και τα νησιά στο Ιόνιο σηκώνοντας φοβερούς ανεμοστρόβιλους (ρούφουλες) και προκαλώντας μια πολυήμερη καταστροφική καταιγίδα.

Μέσα στους τόμους του Ιστορικού Αρχείου Κέρκυρας δεκάδες χειρόγραφα αναφέρονται στον αλλόκοτο και πρωτοφανή -για τα ήπια κλιματικά δεδομένα του νησιού- εκείνον καιρό που έπληξε βαρύτατα το νησί. Ο Σπύρος Κατσαρός, ιστοριοδίφης-ερευνητής των αρχείων του νησιού συνέλεξε και συνέδεσε όλα τα χειρόγραφα που μαρτυρούν την τραγική κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει ολόκληρο το νησί και οι κάτοικοί του εκείνη τη δύσκολη περίοδο.

Η δεινότερη μέρα, σύμφωνα με τα αρχεία, ήταν η 12η Φεβρουαρίου, που καταγράφηκε μια πρωτόγνωρη στα χρονικά νεροποντή συνοδευόμενη από ισχυρά αστραπόβροντα και αλλεπάλληλους κεραυνούς, εγκαινιάζοντας μια σειρά από καταστροφικές μέρες, που βούλιαξαν κυριολεκτικά το νησί οδηγώντας σε απόγνωση τον πληθυσμό του. Μάταια οι άνθρωποι θα προστρέχουν προς διαβεβαίωση της πίστης τους σε λιτανείες, παρακλήσεις και δεήσεις για να κατευνάσουν τη θεϊκή οργή. Το κακό δεν έλεγε να καταλαγιάσει. Αρχικά χτυπήθηκε το προάστιο του Σαν Ρόκκο και ακολούθησε το Μαντούκι και οι Καστράδες (Γαρίτσα).
Ακολουθεί ένα χειρόγραφο αίτημα προς το Μέγα Πρωτοπαπά Αναστάσιο από κατοίκους του Μαντουκιού να τους επιτραπεί, παρέχοντάς τους σχετική άδεια να τελέσουν λιτανεία με περιφορά της εικόνας της Θεομήτωρος.

«Παν εδεσιμώτατε και μέγιστε αυθέντη ημών πρωτοπαπά πόλεως και νήσου Κέρκυρας.

Βλέποντες ημείς οι κυβερνήτε της μονής του Αγίου Αθανασίου εις το Μαντούκι, δηλαδή Γεωργάκης ο Κρητικός, Μίχος Ρέβης, Ιωάννης Βερβιτσιώτης και Ιωάννης Λούλης πως ο μέγας θεός δια τα ημών αμαρτίας θέλει με μεγάλην οργήν και θυμόν να εξολοθρεύσει τα πλάσματα του, και καταποντίσει την πόλιν ταύτην και νήσον, όμως θαρόντες πάντες ημείς και προσφέρονταις όλαις μας ταις ελπίδαις εις την αειπάρθένον και θεοτόκον Μαρίαν, δια τούτο προστρέχοντας ημείς οι άνωθεν κυβερνήται προς την σην ιεράν κεφαλήν αναζητώντας ταπεινώς να ήθελεν παρουσία της, εκκλησιατικήν δόσει ημίν άδειαν δια την νυν ερχομένη Κυριακήν εισί εις ταις η’ του παρόντος, όπως με την εικόνα της αυτής θεομήτορος, λιτανεύσωμεν με πάσαν ταπείνωσιν και ευλάβειαν αν και αμαρτωλοί όντες, ίσως δια πρεσβειών της ο υιός αυτής ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός συγχωρήσει τα παραπτώματα ημών πέβοντας εις την πόλιν ταύτην και νήσον πλούσια τα ελέη του και τους οικτιρμούς του χάριτι και εις εξής…

Η απάντηση:

α  ψ  θ΄ τη αυτή

”  Ο Παναιδεσιμώτατος και μέγιστος αυθέντης πρωτοπαπάς πόλεως και νήσου Κέρκυρας ειδών και ακούσας την άνωθεν προσφερθείσα γραφήν και καλώς την αυτής περίληψιν εννοήσας συγκαταβαίνων παρέχει άδεια των αυτών κυβερνητών του ποιήσειν την ερχόμενην Κυριακήν είκοσι του ενεστώτος την αυτήν αναζητηθείσαν λιτήν όπως….

Αναστάσιος ο Κέρκυρας Μέγας Πρωτοπαπάς (πρωτότυπα χειρόγραφα των επιστολών αυτών βρίσκονται στο Ι.Α.Κ. –Τόμος των «Διαφόρων» του Μέγα Πρωτοπαπά Αναστάσιου Αυλωνίτη, σελ.899, 900, 901.)

Λίγο αργότερα, τη μέρα που γράφονταν αυτή η επιστολή χτυπήθηκε βαρύτερα από όλα τα άλλα σημεία και το τρίτο, η Γαρίτσα. Συνυπολογίζοντας το γεγονός ότι το ίδιο προάστιο τον προηγούμενο χρόνο επλήγη και από καταστροφικό σεισμό, οι πρόχειρες επισκευές των στεγών σαρώθηκαν ευκολότερα στο πέρασμα των δυνατών ανέμων αφήνοντας άστεγους και στο έλεος της παγωνιάς, των ανέμων και της πείνας τους κατοίκους του. Φυσικό επακόλουθο μιας τέτοιας μεγαλειώδους θεομηνίας ήταν η πείνα. Τα πρώιμα σπαρτά καταστράφηκαν, ενώ η ακατάπαυστη βροχή δεν επέτρεψε να γίνουν όψιμες σπορές, όσο για την παραγωγή λαδιού, που ήταν και το κύριο προϊόν του νησιού, οι ακόλουθες χρονιές θα σημείωναν απόλυτα μηδενική σοδειά.

“Έπεσε μεγάλη πείνα και μεγάλη ακρίβεια δια τον κακόν χειμώνα όπου δεν άφηνε τον κόσμο να σπείρει, ότι έβρεχε κάθε μέρα, επήγε το βατσέλι το γέννημα ρεάλια δύο κι έλειψε το λάδι ήτανε άσοδη.”

Η ελπίδα εναποτέθηκε τελικά στις εισαγωγές από τη Βενετία μέχρι να επανέλθει η παραγωγικότητα στα προηγούμενα από τη θεομηνία επίπεδα. Αξιοσημείωτο ωστόσο είναι, σύμφωνα πάντα με την έρευνα του Σ. Κατσαρού και τα λεγόμενά του, πως σε κανένα χρονικό της εποχής αλλά και σε καμία αίτηση για τέλεση λιτανείας δεν αναφέρεται ο Άγιος Σπυρίδων, παρά το αναμφισβήτητο γεγονός ότι ο Μέγας Χειμών υπήρξε μια από τις δεινότερες περιπέτειες του νησιού.

Βιβλιογραφία: 

Σχετικά άρθρα